Bức tranh “Giao Chỉ quốc mậu dịch độ hải đồ” là bức tranh màu nước (cao 78 cm, dài 498cm) là tranh của thương gia Chaya Shiroku vẽ, tranh tả về chuyến hải trình của một thương thuyền Nhật Bản đi từ cảng Trường Kỳ (Nagasaki) cập bến Hội An rồi đến Dinh Chiêm dâng lễ vật, yết kiến chúa Nguyễn. Tranh có những cảnh quan: cảnh thuyền buôn rời cảng Nagasaki đi Giao Chỉ, cảnh thuyền cập bến cảng Hội An, cảnh thương nhân Nhật dâng lễ vật cho chúa Nguyễn và cảnh phố Nhật ở Hội An. Bức tranh có giá trị cả mỹ thuật lẫn giá trị văn hóa - lịch sử về mối quan hệ giao thương buôn bán Việt - Nhật từ hàng trăm năm trước. Ở Nhật, hai bức tranh được xem là hai bảo vật quốc gia.

     Những hiện vật, văn bản về mối quan hệ giao thương Việt - Nhật còn được bảo tồn, lưu trữ trang trọng tại Nhật. Đó là các quốc thư bang giao giữa các chúa Nguyễn ở Đàng Trong và Mạc phủ Nhật Bản trong thế kỷ 16 - 17. Vào những năm 1921 - 1922 nhà Hán học người Quảng Nam là Sở Cuồng Lê Dư đã sưu tầm được 35 bức thư và giới thiệu đầu tiên trên Nam Phong tạp chí số 54 và 56 (bản chữ Hán). Năm 2022, nhà nghiên cứu Võ Vinh Quang (Huế) đã sưu tầm được 79 bức thư[1].

     Thương nhân Araki Sotaro đến Hội An - Dinh Chiêm

     Trở lại với bức tranh “Giao Chỉ quốc mậu dịch độ hải đồ” người Nhật cho đó là di sản của gia đình Araki Sotaro (Mộc Tông Thái Lương hay Hoang Mộc Tông Thái Lang (?-1636). Araki Sotaro là một thương nhân nổi tiếng tại vùng Nagasaki. Ông được chính quyền Mạc Phủ Tokugawa cấp cho “Châu Ấn trạng” để buôn bán với các nước Đông Nam Á trong đó có Đàng Trong. Ông xuất thân từ xứ Higo (Phi Hậu) thuộc tỉnh Kumamoto, gia tộc ông dời đến Nagasaki từ năm 1588 và phát triển thương nghiệp ở vùng này. Sotaro vốn là một Samura (Võ sĩ đạo) trước khi trở thành thương nhân, thành một nhà hàng hải nổi tiếng.

     Mối lương duyên với người vợ Việt

     Araki Sotaro sang Hội An rất sớm, được phép cư trú tại Phố Nhật để làm ăn và tạo được mối quan hệ thân gần với chúa Nguyễn Phúc Nguyên. Trong một bức thư ngày 22 tháng 4 niên hiệu Hoằng Định thứ 20 (1619) Chúa viết “… Luyến xem nhà Nguyễn ta từ ngày lập quốc đến nay, chăm lo thi hành nhân nghĩa, người phương xa thì tìm đến, kẻ ở gần thì vui hòa, ân huệ thấm đẫm khắp muôn nơi. Nay có chủ thuyền Hoang Mộc Tông Thái Lang (Araki Sotaro) nước Nhật Bản cưỡi tàu vượt biển, vinh hạnh đến nước ta, vào bái kiến (ta) nguyện mong vui sướng hầu cận dưới gối (với bậc cha mẹ). Ta bèn nâng cao hơn cho ý muốn (tốt đẹp) này, ban thêm vào họ quý tộc là Nguyễn Thái Lương, danh xưng ấy có hàm ý là hiển hùng, vinh hiển sáng láng ở chốn cung đình sao! Ấy cũng giữ bền lợi ích thông hảo giữa hai phương trời Nam - Bắc…”[2].

     Araki Sotaro rất được chúa Nguyễn sủng ái, Chúa thỉnh bức tranh “Thác kiến Quán Thế Âm” ở chùa Tam Thai trên Ngũ Hành Sơn (Non Nước) để tặng cho ông (Hiện nay các nhà sư chùa Jomyo thành phố Nagoya đã làm một phiên bản tranh trên tặng lại cho chùa Tam Thai sau bốn trăm năm…)

     Năm 1619, Chúa đã gả một người con gái cho Araki Sotaro. Sự việc này sử triều Nguyễn không ghi lại nhưng - theo nhà nghiên cứu Li Tana - sách Nagasaki Shi (Trường Kỳ sử) - một cuốn sách xuất bản tại Nhật vào thế kỷ 18 - thuật lại có một bản giá thú bằng một loại giấy rất đẹp xác thực sự kiện hôn nhân này[3]. Theo sách Đại Nam thực lục tiền biên, chúa Nguyễn Phúc Nguyên có bốn người con gái: một, Công nương Ngọc Liên gả cho Nguyễn Phúc Vinh con trai trưởng Mạc Cảnh Huống; hai, Công nương Ngọc Vạn được gả cho vua Chân Lạp là Chey Chetta II; ba, Công nương Ngọc Khoa được gả cho vua Chiêm Thành là Po Romé; bốn, Công nương Ngọc Đỉnh vợ của Nghĩa Quận Công Nguyễn Cửu Kiều. Như vậy người con gái mà Chúa gả cho Sotaro với cái tên Ngọc Hoa (tên bà vẫn còn “tồn nghi” chưa xác thực), bà có thể là con nuôi (dưỡng nữ). Tuy vậy sử Nhật Bản vẫn gọi bà là con gái Quốc vương An Nam. Theo nhà nghiên cứu Thân Trọng Thủy dẫn từ tài liệu của Hội Hữu nghị Nagasaki - Việt Nam “Năm 1619 tại Huế, Sotaro gặp và kết hôn với một người con gái thuộc dòng bên ngoại vua An Nam (tức Chúa Nguyễn) và được Chúa nhận làm con nuôi”[4].

     Năm 1620, vợ chồng Sotaro về Nagasaki vì có lệnh gọi người Nhật về nước trong thời cấm đạo (Thiên Chúa giáo) gắt gao. Ở Nhật bà có tên là Wakaku (Vương Gia Cửu) bà được tôn trọng vì là chính thất của Sotaru. Công nương Vương Gia Cửu được người dân Trường Kỳ (Nagasaki) gọi bằng tên thân mật là Anio - San (theo các bạn Nhật vì tên này do bà thường gọi chồng một cách âu yếm bằng tiếng Việt là “Anh ơi”). Năm 1636, Sotaro mất, năm 1645 bà cũng mất tại Trường Kỳ, Bà theo đạo Phật với pháp danh là Diệu Tâm. Hai vợ chồng bà có một cô con gái tên là Yaso. Người dân Nhật tại Trường Kỳ vô cùng mến mộ bà. Theo học giả Nguyễn Văn Xuân “trong một quyển sách du lịch của Nhật còn thấy hình những thuyền rồng lớn để kỷ niệm bà, trên thuyền có một cô gái Nhật đang múa. Người Nhật cho rằng long thuyền và điệu múa kia do bà Anio mang từ Đại Việt qua dạy cho người Nhật”[5].

      Theo sử Nhật - khi thuyền đưa vợ chồng bà cập bến Trường Kỳ - người dân đã tổ chức một lễ đón long trọng để đón cô dâu đến từ Giao Chỉ. Trang phục cô dâu và dáng vóc đã gây ấn tượng mạnh cho người dân bản địa lúc bấy giờ. Ngày nay lễ đón cô dâu Việt trở thành một phần hết sức trọng tâm tại lễ hội Okunchi tại Nagasaki từ ngày 7 đến ngày 9 tháng 10 hằng năm với nghi thức lễ rước tàu Châu Ấn thuyền, đứng trên mũi tàu là hai em bé đóng vai Araki Sotaro và công nương Wakaku. Ở Nhật có một ngôi chùa để thờ công nương Wakaku tên là Đại Âm Tự (Daionji) tại Nagasaki - khuôn viên chùa có phần mộ gia đình Sotaro - Wakaku

     Nhiều năm qua lễ hội văn hóa Hội An - Nhật Bản đã đưa nghi thức rước dâu tại cảng Nagasaki vào trong phần hội - tái hiện cảnh “tiễn dâu” về Nhật Bản ghi nhận dấu ấn văn hóa - lịch sử bang giao Việt - Nhật hơn bốn trăm năm trước tại bến Hội An, xứ Đàng Trong và cũng tại Hội An có một con đường dẫn từ đường Cao Hồng Lãnh xuống Chùa Cầu mang tên Công nữ Ngọc Hoa…